Philipp Blom-De opstand van de natuur

Recensie door Tea van Lierop

Uitgeverij De Bezige Bij

Klimaat, klasse en kapitaal

Ooggetuigen

‘Een geschiedenis van de kleine ijstijd (1570-1700) en het ontstaan van het moderne Europa.’

Wat was de invloed van de natuur op het Europa van de zeventiende eeuw en wat zijn de overeenkomsten met de huidige klimaatveranderingen? Dit is heel in het kort waar Philipp Blom in dit boek een antwoord op probeert te geven.

Aan de hand van ooggetuigen, kunstenaars, filosofen, economen en andere denkers en wereldhervormers is een consistent verhaal ontstaan dat leest als een historisch verhaal met een flinke maatschappijkritische toon.

Het gaat ook over de relatie tussen een veranderend wereldbeeld en de rol van de godsdienst.

Meedogenloos

Dat klimaat een gesel voor de bevolking kan zijn is van alle tijden. In het raadgevend werk, Werken en dagen uit 700 v.Chr, geeft de Oudgriekse dichter Hesiodes les aan zijn broer Perses over de agrarische kunsten. Ook toen had men te maken met tegenslag, er was een landbouwcrisis en de Grieken moesten op zoek naar nieuw land.

Christopher Marlowe beschreef in 1587 het Europese levensgevoel tijdens de kleine ijstijd in Tamburlaine

'Europe where the sun dares scarce appear/ For freezing meteors and congealed cold.’

Een van de ooggetuigen waarvan de aantekeningen bewaard zijn gebleven is Wouter Jacobsz, een monnik uit Gouda die moest vluchten voor de geuzen naar het katholieke Amsterdam. Hij schreef in zijn dagboek over alledaagse zaken, maar vooral riep hij God op niet langer werkeloos toe te zien, maar in te grijpen in de loop van de geschiedenis. In de roerige tijden van oorlog, terechtstellingen, hoge prijzen van brood en koren maakte het veranderende weer het leven wreder.

'Het was in deze tijd bitterkoud weer. Het vroor streng. Het hagelde, het sneeuwde en waaide ruw en het duurde van Allerzielen [2 november] tot nu toe [maart]. Onze genadige Heer, begrijpen we daaruit, is vertoornd en wil ons tonen hoezeer we zijn afgedwaald, maar de mensen veranderden niet en gedroegen zich alsof ze Zijn vijanden waren.'

Winterlandschap met ijsvermaak, Hendrick Avercamp, omstreeks 1608.

Shakespeare, Armada en branden

Door de hoge graanprijzen kwam het tot onlusten en protesten in Engeland. Shakespeare schreef tegen deze achtergrond in 1595 zijn tragedie Richard III: 'Nu is het de winter onzer grieven' (begin van Richards grote monoloog)

Dat het verloop van de historie afhankelijk kan zijn van klimaatveranderingen blijkt ook uit de ondergang van de Spaanse vloot de Armada. Door ongekend heftige stormen kwamen de op de vlucht geslagen schepen van de Armada in nood, een deel van de vloot sloeg op de rotsen of zonk. Een ander verschijnsel van het veranderend klimaat was de extreem droge en hete lente en zomer van 1666, niet alleen de landbouw leed hieronder, maar ook gebouwen. Houtwerk droogde uit met als gevolg dat een kleine brand al een vlammenzee kon veroorzaken.

Spaanse Armada (Wikipedia)

Rusland

Ook Rusland werd niet gespaard, hier speelde een vulkaan een belangrijke rol. De mislukte oogst in 1601 en die van daarna, leidden tot een rampzalige hongersnood. Drie miljoen mensen stierven van de honger of aan epidemieën. Deze crisis staat bekend onder de 'Tijd der Troebelen'. De veroorzaker van de Russische hongersnood was een vulkaanuitbarsting in Peru. In februari 1600 barstte de Huaynaputina uit en het zwavelzuur, dat in de atmosfeer kwam veroorzaakte een vulkanische winter, die ook op het noordelijk halfrond een aantal jaren voor afkoeling zorgde.

Sociaal

De auteur legt uit dat het verdwijnen van de meent, de commons een enorme rol gespeeld heeft op sociaal gebied. Een meent was een gemeenschappelijk stukje grond waarop iedereen, ook de allerarmsten, hun vee mocht laten grazen en wintervoer mocht maaien. Met het afschaffen daarvan, het gevolg van markteconomisch denken, werden de armen beroofd van hun bestaansmiddel. Visionair Thomas More zag dit in 1514 al aankomen, in Utopia schreef hij:

"'Jullie schapen," zei ik, "die zo vredig waren en zo weinig hoefden te eten, zijn zo vraatzuchtig en teugelloos geworden dat ze de mens zelf opvreten en de akkers, huizen en gezinswoningen verwoesten en ontvolken'"

Welke enorme gevolgen deze transformatie had beschreef Karl Polanyi in The Great Transformation. Hij hekelt een puur vrije markt, waarin alleen geld telt en hij wil terug naar een systeem waarin economie is ingebed in sociale relaties. Nog steeds actueel in onze huidige wereld met zijn enorme ongelijkheid van middelen en macht.

Wereldbeeld

Onderwijs, boekdrukkunst, vlugschriften zorgen voor ontwikkeling en verspreiding van het nieuws, volgens kardinaal Richelieu en Filips IV een bron van rebellie.

Door het dalen van de temperatuur deed zich een verschijnsel voor dat tot de verbeelding sprak. Tussen 1570 en 1650 strandden veertig potvissen op de Nederlandse kust. Hoe keken de mensen hier tegenaan? Volgens Hugo de Groot is de reactie afhankelijk van de mate van de ontwikkeling van de toeschouwers.

'Maar onder het gewone volk [parmy le vulgaire] (…) zei de een dat het lot van dat buitengewone dier een grote zege over de vijanden met rijk plundergoed voorspelde, (…)'

Iets soortgelijks is te zien wanneer er in de winter van 1680 een komeet verschijnt boven Europa, het zou een hemels teken zijn, velen waren doodsbang. Die winter was ijskoud, met heldere nachten en strenge vorst, het hoogtepunt van de kleine ijstijd in Europa.

Ruina mundi

De angst en vermoeden van de ruina mundi (het instorten van de wereld), vroeg om verklaringen van de geheimen van de natuur. Naast erkenning van de Bijbel, als enige bron van alle kennis, was er ook aandacht voor andersdenkenden. De Romeinse filosoof Lucretius schreef in de eerste eeuw na Chr. in de rerum natura (De natuur van de dingen) over een wereld waarin de goden geen plaats meer hadden.

Het wereldbeeld van Michel de Montaigne (1533-1592) werd beschreven in zijn Essais, hij gebruikte geen enkel citaat uit de Bijbel, maar putte uit geschriften van denkers uit de heidense klassieke oudheid.

Conclusie

Dit toegankelijk geschreven boek geeft een interessant beeld van de relatie klimaat/historie. Er staat wel erg veel gecomprimeerde informatie in waardoor het vooral een vol boek geworden is. Ik vind dat geen bezwaar, de auteur heeft zo volledig mogelijk willen zijn. Kortom, een fijn historisch boek in een goed leesbare vorm.

 De auteur

Philipp Blom (Hamburg, 1970) is historicus, romanschrijver, journalist en vertaler. Hij studeerde in Wenen en Oxford en schrijft voor tal van Britse en Duitse kranten en tijdschriften, zoals The Times Literary Supplement, The Independent, Frankfurter Allgemeine Zeitung, Die Zeit, en voor Vrij Nederland. Bij De Bezige Bij verschenen De duizelingwekkende jaren (2009), Het verdorven genootschap (2010), Alleen de wolken (2014) en De opstand van de natuur (2017).

Titel: De opstand van de natuur

Titel oorspronkelijk: Die Welt aus den Angeln

Auteur: Philipp Blom

Vertaler: W. Hansen

Uitgever: De Bezige Bij

ISBN: 9789023449089

Pag.: 320

Genre: Geschiedenis & Politiek

Verschenen: 2017