Onno Blom - Het litteken van de dood

Recensie van Roosje

Uitgeverij De Bezige Bij

Leven en dood zijn ernstige zaken*

‘Je hebt eigenlijk alleen maar eeuwigheid’ 

(Wolkers tegen Hella Haasse)

Slow reading

De biografie van Onno Blom over Jan Wolkers heeft me behoorlijk wat leestijd gekost. Niet omdat het moeilijk te lezen is en ook niet zozeer omdat het een knuistdik boek is, maar omdat je de hoeveelheid moddervet vitalisme dat Wolkers als mens en kunstenaar typeert, moet portioneren.

Het lezen van biografieën is sowieso geen sinecure. Het schrijven van een recensie daarover evenmin. Het is een proces van slow reading. Wat moet je nu eigenlijk opmerken over een leven van een persoon, een bekend persoon? Enerzijds word je meegesleept in het levensverhaal van iemand, die meestal al dood is, anderzijds moet je je afvragen wat je vindt van het geschrevene. Is er iets dat je mist? Is er iets dat je ook had willen weten, en als dat zo is, is dat wel van belang?

Levensles

Ik lees graag biografieën om dat het levens beschrijft van mensen, afgeronde levens, en daarmee lijkt het alsof je het leven van een mens kunt overzien en in zekere zin waarderen en er misschien een levensles voor jezelf uit kunt halen. Dat hoeft niet per se en misschien klinkt de term ‘levensles’ veel zwaarder dan ik het bedoel. Het leven van iemand, dat klaar is, kan je wel een zeker inzicht verschaffen in je eigen leven. Zo ervaar ik het wel een beetje.

Jan Wolkers.... bij inventarisatie bleek dat ik veel werk van hem gelezen heb; alleen de laatste romans niet meer. Ik ben begonnen met de bundels Serpentina’s petticoat en Gesponnen suiker en met de roman Kort Amerikaans, die ik nog steeds één van zijn beste vind. Dat is heel lang geleden. Eerlijk gezegd had ik wel een beetje moeite met zijn unferfroren uitingen van het lichamelijke. Niet zo zeer de seks, maar de andere dingen over ‘s mensens lichamelijkheid. Ik zie hierin ook mijn eigen bekrompenheid, dat dan ook wel weer. Het loont altijd even goed in de spiegel te kijken.

‘Seks was voor Wolkers de natuurlijke tegenhanger van de dood. Eros en Thanatos slingeren zich in zijn leven en werk als twee slangen om elkaar heen.’

Jan Wolkers... zijn beeld als naakte Poseidoon op Rottumerplaat tijdens de VARA-uitzendingen. Nou ja, die uitzendingen waren op de radio, maar de foto’s werden later gepubliceerd. In die tijd joeg dat vitalistische en masculiene beeld van Wolkers me wel schrik aan. Nu kan ik hem daarin veel meer waarderen.

‘‘Waarom schrijft u?’

‘Uit doodsangst.’’

Jan Wolkers... die vertelt over zijn tuin op Texel en de natuur, die ons altijd weer boeit; de lieve opa haast met zijn wijd uitstaande witte haren en zijn zo eigen lijzige stem. De verwondering ook van dat beeld, de transformatie van zeegod naar haast lieve oude man.

‘Voor Wolkers is de natuur altijd zijn belangrijkste bron gebleven.’

https://onh.nl/verhaal/jan-wolkers-verliefd-op-texel

Orfeus

Onno Blom kon putten voor zijn biografie uit het archief van Wolkers zelf, een heel groot archief van onder andere dagboeken, brieven, bandopnames, foto’s, etc. Tot de geboorte van de tweeling Bob en Tom hield hij ongeveer dagelijks een dagboek bij. Blom heeft ook vele gesprekken gevoerd met Wolkers, Karina en andere mensen.

Ik vroeg me wel af hoe het is als biograaf om diegene en diens echtgenote/weduwe heel goed te kennen. Ik zou me daar misschien ongemakkelijk onder voelen. Anderzijds is het wel zo dat je iemand op die manier heel goed leert kennen.

Ik wist tevoren dat zijn broer in de oorlog was overleden en dat hem dat erg had aangegrepen.

‘De dood van zijn broer Gerrit van Wolkers’ Lebak (rdv: zie Max Havelaar van Multatuli). ‘Zo'n verschrikkelijke ervaring geeft je de schok dat het inderdaad ook met jou zo afgelopen kan zijn, dus je moet iets achterlaten, een teken van je bestaan.’

Ik wist ook dat hij zijn dochtertje op jonge leeftijd was verloren maar ik wist niet precies hoe dat zat; een ‘noodlottig ongeval’ flikkerde er op aan de binnenkant van mijn hoofd. Nu pas realiseer ik me ten volle dat Wolkers als Orfeus de onderwereld binnengaat op zoek naar zijn geliefden. Ik wist niet dat een jonger zusje van hem vlak na zijn broer Gerrit was doodgegaan. Met haar had Wolkers veel minder op.

Nu begrijp ik ook dat het hebben van seks een manier is om de dood te bestrijden, althans het idee te hebben dat je hem daarmee bestrijdt. In een bohemien-gemeenschap is seks sowieso een uiting waarmee men zich afzet tegen burgerlijke waarden en normen.

Wat mij in Kort Amerikaans trof was de ongelooflijke kwetsbaarheid van de hoofdpersoon en zijn intense eenzaamheid.

‘Jan Wolkers wilde de waarheid zijn wil opleggen. In zijn werk heeft hij het leven willen bezweren.’

Orfeus

Fictie is fictie

Blom laat voortdurend zien hoe leven en werk, met name de romans en verhalen, samenhangen, maar niet alles wat in Wolkers’ boeken staat is autobiografisch en/of is precies op die wijze gebeurd. Dat is een beetje verwarrend. Maar er is altijd grote verwarring over fictie en de autobiografie van de auteur. Mijn standpunt hierin is altijd: fictie is fictie en mij boeit het niet in hoeverre die biografisch is. Ik begrijp wel dat je in een biografie wel degelijk iets zeggen moet over die relatie. Wolkers gebruikte veel eigen belevenissen en gevoelens in zijn romans en verhalen. Het eigen leven is natuurlijk altijd een rijke bron om uit te putten, anderzijds hielp het bij Wolkers in zijn rol als Orfeus als dodenopwekker. En het werkte natuurlijk therapeutisch, al vind ik dat bijna een naar begrip, een echte ‘dooddoener’.

‘Wolkers zag er niet tegenop om ook in interviews de waarheid naar zijn hand te zetten. Toen zijn roman De kus in 1977 op hard kritiek werd onthaald, beriep hij zich op de werkelijkheid achter zijn literaire werk. Maar die werkelijkheid verzon hij. Een paradox.’

Beeldend kunstenaar was Wolkers ook natuurlijk. Ik heb het idee dat de aandacht voor het beeldend deel een klein beetje onderdoet voor zijn romans. Het kan ook zijn dat ik dat zo ervaar. In mijn beleving is Wolkers vooral een schrijver want zo ken ik hem het best.

‘Bij nadere beschouwing zien we tussen zijn literaire en beeldende werk ook in de vorm een sterke gelijkenis. [...] Ze vertonen dezelfde combinatie van een strenge, calvinistische kadrering en een exuberante stijl.’

Wolkers was extrovert en niet terughoudend in zijn uitingen. Dat hij daarmee mensen tegen de schenen schopte, ook recensenten van zijn romans, daarvan was hij zich bewust en zijn stoutmoedigheid is bewonderenswaardig, vind ik nu.

Zijn leven was de kunst en de kunst zijn leven, alles in dienst van de kunst; die opvattingen zijn bij heel veel kunstenaars te vinden. Het is die overgave en die moed die ik in kunstenaars bewonder. Het doel in hun leven is duidelijk.

‘Kunst is het maken van dooie dingen.'

Vroeger meende ik dat Wolkers een hekel had aan zijn gereformeerde vader en aan zijn gereformeerde opvoeding. Dat is niet zo. Hij head een ingewikkelde relatie met zijn vader, maar hield wel van hem.

Ik miste wel Wolkers verhouding met zijn andere broertjes en zusjes. De oudsten, met hen ging hij om, maar met de jongsten blijkbaar niet of was daar weinig over te vertellen. Ik realiseerde me hoe het is om in zo’n groot gezin op te groeien en in armoede. Arme moeder van Wolkers, die ook nog zulke ondernemende doerakken van zoons had, die god noch gebod kenden.

Van mij hadden er nog meer foto’s in mogen staan.

Deze biografie heeft zeker bijgedragen tot een omvattender begrip van Wolkers als mens, als romancier en iets minder van Wolkers als beeldend kunstenaar, dat deel had best groter mogen zijn van mij, maar daar kun je over twisten. Misschien zou het boek te groot zijn geworden, maar Blom had ervoor kunnen kiezen meerdere delen te schrijven, zoals bijvoorbeeld Nop Maas heeft gedaan bij Van het Reve.

De titel: Het litteken van de dood. Wolkers had op zijn gezicht een klein vlekje, een soort Kaïnsteken, vond hij zelf, dat hij waarschijnlijk had opgelopen door een lekkende kroepketel in zijn wiegje. Kroep is een vorm van benauwdheid bij baby’s en kleine kinderen; daartegen werd hete stoom gebruikt om het ademen te verlichten. Hij zelf had eveneens de dood in de ogen gekeken.

Had ik al gezegd dat Onno Blom een zeer vlotte pen heeft? Zijn schrijfstijl kan niemand weerhouden deze biografie te lezen.

Lees dit boek!

*Een zin uit een aansporing die gebruikt wordt tijdens een sesshin = meerdaagse zenmeditatie.

Over Onno Blom

Onno Philip (Onno) Blom (Leiden, 1 september 1969) is een Nederlandse auteur, literair recensent en freelance journalist. Hij studeerde in 1994 cum laude af in de Nederlandse taal- en letterkunde en Culturele Studies aan de Universiteit van Amsterdam.

In 2007 begon Blom met het werken aan een biografie van Jan Wolkers, die hemzelf in zijn laatste levensjaar min of meer als zijn toekomstige biograaf had aangesteld. Dit resulteerde eerst in 2008 met Zo is het genoeg. Het laatste jaar van Jan Wolkers. Ondertussen werkte Blom door aan de biografie. Sinds 2015 had Blom een wekelijkse column in de Volkskrant, waarin hij verslag deed van zijn bevindingen tijdens het schrijfproces. In oktober 2017 beëindigde deze column en promoveerde Blom op zijn biografie Het litteken van de dood. Enkele maanden eerder had de promotiecommissie een eerdere versie van het proefschrift geweigerd, maar nadat de decaan van de faculteit van de Leidse universiteit de commissie op een lid na had vervangen, kon Blom later dat jaar alsnog promoveren; de definitieve versie van het proefschrift bevatte een langere verantwoording en het proefschrift was met een kwart ingekort.

Onno Blom - Het litteken van de dood.

De biografie van Jan Wolkers

Uitgever: De Bezige Bij

1168 pagina's

1e druk oktober 2017

ISBN: 9789023454588

Literatuur & Romans Literaire non-fictie