Stefan Zweig - Schaaknovelle

Gastrecensie Roosje

Beoordeling 4 sterren

Uitgeverij Athenaeum-Polak & Van Gennep

SCHAKEN TEGEN DE DOOD

Drie verhalen, vier mannen

In deze novelle ontmoeten vier mannen elkaar; hun gemeenschappelijke passie geldt het schaakspel. Drie verhalen vinden hun weg naar de lezer in dit korte bestek van 88 pagina’s.

De naamloze verteller van deze novelle reist met een grote oceaanstomer van New York naar Buenos Aires. Wereldkampioen schaken Mirko Czentovic komt onder zijn aandacht: een eigenaardig persoon met een ‘komeetachtige’ loopbaan op schaakgebied. Een zeer wonderlijk iemand, ‘...dit bijzonder specimen van intellectuele eensporigheid...’ (p.15):

‘Want Czentovics intellectuele vermogen leken hem een dergelijk schitterende carrière op geen enkele manier in het vooruitzicht te stellen. Algauw lekte het geheim uit, dat deze schaakmeester in zijn privéleven niet in staat was in welke taal dan ook een zin zonder spelfouten te schrijven, en zoals een van zijn geëerde collega’s verbitterd spotte: ‘Zijn gebrek aan ontwikkeling was op alle terreinen universeel.’’ (p. 6).

Het levensverhaal van Czentovic doet de naamloze verteller ons uit de doeken: hoe zijn schaaktalent per ongeluk ontdekt wordt en hoe hij dat talent verder ontwikkeld heeft. Hij is een geweldige speler maar hij heeft een groot gebrek: hij kan niet blind schaken: hij kent geen enkel spel uit zijn hoofd. Dat is voor een goed schaker zeer ongewoon. Dit is het eerste verhaal.

Een derde figuur is de Schot McConnor. Deze biedt de schaakgrootmeester geld om een partij te mogen spelen, met zijn drieën. Het tweetal matige schakers verliest als vanzelfsprekend de eerste partij. Revanche wil Czentovic hun wel geven tegen de betaling van wederom een flinke som geld. In deze partij krijgt het tweetal hulp van een - uiterst beminnelijke - vierde man, die evenals de verteller anoniem blijft en dr. B genoemd wordt; hij stamt uit een aanzienlijk Oudoostenrijke familie. Dat helpen doet dr. B zo goed dat Czentovic remise aanbiedt. Bovendien wil hij nog een derde, beslissende, partij spelen. McConnor wil dat de anonieme schaker het in zijn eentje opneemt tegen Czentovic.

De vierde man protesteert heftig:

‘Dat is volstrekt uitgesloten... ik kom helemaal niet in aanmerking... ik heb in geen twintig, nee, vijfentwintig jaar aan een schaakbord gezeten... en ik zie nu pas, hoe onbehoorlijk ik me heb gedragen, door me zonder uw toestemming in het spel te mengen...’ (p.34)

Dit verhaal van de schaakpartijen met Czentovic is het tweede verhaal in de novelle.

Het derde verhaal is dat wat de vierde man aan de naamloze verteller vertelt wanneer de laatste hem probeert over te halen de derde en beslissende partij tegen Czentovic te spelen. Net als Czentovic is dr. B. een wonderlijke en wereldvreemde schaker. Hij is niet op de hoogte van de huidige stand van de schaakzaken. Hij had voor het laatst geschaakt tijdens zijn gymnasiumjaren en schaken heeft hem verder nooit geïnteresseerd. Toch zegt hij:

‘‘Veel met schaken beziggehouden! God weet dat ik dat wel mag zeggen, dat ik me veel met schaken heb beziggehouden. Maar dat gebeurde onder speciale, ja volkomen unieke omstandigheden. Dat was een tamelijk gecompliceerde geschiedenis, die misschien wel zou kunnen gelden als kleine bijdrage tot onze dierbare grootse tijd. Als u een halfuur heeft...’’ (p.39)....

.....dan zal hij dit evenzeer wonderlijke verhaal vertellen, dat zich voordeed tijdens zijn gevangenschap en ondervraging door de Gestapo.

Spoileren of niet?

Op dit punt aarzel ik of ik nu dat wonderlijke en paranoïde verhaal van de gevangen dr. B moet gaan vertellen. Maar dat ga ik niet doen, want ik wil het plezier van toekomstige lezers niet vergallen. Wat ik nog wel kan zeggen dat dr. B onder ongewone omstandigheden een schaakpartij van de Dood, in de gedaante van de Gestapo, won. Daarmee werd zijn leven gespaard maar de tol die hij  moest betalen was hoog.

Verschillende schaakspelers

Drie verhalen over het schaakspel in een kleine novelle. En twee heel bijzondere schakers, die elkaars volstrekte tegendeel zijn. De een is een uiterst simpele bijna eendimensionale mens; de ander een uiterst gecompliceerd mens, op het paranoïde af.

De verteller is het hechtmiddel tussen de verschillende verhalen en de verschillende mensen. Verhalen met diepte en verschillende lagen.

Stijl

Ik kan er niet precies de vinger opleggen en ik weet niet of het door de vertaler komt of dat Zweigs Duits zo is, maar ik vind de schrijfstijl een beetje stroef. Ik moest vaak een alinea nog eens overlezen voor ik goed doorhad wat er nu stond. Misschien is de vertaling een beetje vormelijk? Als ik de stijl van deze novelle bijvoorbeeld vergelijk met de uiterst elegante en soepele zinnen van Thomas Mann in De Buddenbrooks,  dan is dat echt een wereld van verschil. Dan geef mij maar Thomas Mann!

Maar de structuur van deze korte novelle en het aantal curieuze zaken dat verhaald wordt zijn fenomenaal: een échte klassieker is deze Schaaknovelle van Stefan Zweig!

De auteur

Stefan Zweig (Wenen, 28 november 1881 – Petrópolis (bij Rio de Janeiro), Brazilië, 22 februari 1942) werd in een welgestelde Joodse familie geboren. De familie was niet religieus en Stefan Zweig noemde zich later een "Jood door toeval". Al tijdens zijn studie gaf hij gedichten uit die de invloed van Rainer Maria Rilke en Hugo von Hofmannsthal laten zien. In 1904 verscheen zijn eerste novelle, het genre waarmee hij zijn grootste roem zou verwerven.

Die Welt von Gestern, de kort voor zijn zelfmoord geschreven autobiografie van Stefan Zweig, wordt vandaag de dag gezien als een van de meest treffende en best geschreven tijdsbeelden van de periode 1900-1940.

(Bron: https://nl.wikipedia.org/wiki/Stefan_Zweig)

Auteur: Stefan Zweig

Titel: Schaaknovelle

Oorspronkelijke titel: Schachnovelle

Vetaald door: Willem van Toorn

Pagina's: 88

ISBN13 9789025308056

Uitgever: Athenaeum-Polak & Van Gennep

Verschijningsdatum: juni 2017